AKTAŞ KİLİSE CAMİ(RUM KİLİSESİ)
Kitabesi bulunmayan kilise yöre halkının verdiği bilgiye göre 1842 tarihinde inşa edilmiştir.1950'lerde batısındaki narteks yıkılarak bugünkü son cemaat yeri yapılmıştır. Avlusundaki şadırvanda oturma birimleri olarak kullanılan küçük boyutlu başlıklar olasılıkla gynekaion, avluda zeminde duran büyük boyutlu başlık ve sütunlar orijinalde nartekste kullanılmış olmalıdır. Üç nefli tonoz örtülü, bazilika planlı kilisenin kuzeybatısına minare inşa edilmiştir. Yapının içi sıvalıdır. Orijinal yerinde duran ikonostasis ve prothesis içinde saklanan, üzerleri haç boyalı cam aydınlatma elemanları büyük önem taşımaktadır.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
ANDAVAL KİLİSESİ
Tarihi kaynaklarda adı Andavilis, Addaualis, Ambavalis olarak geçen yerleşim Geç antik dönemde, İstanbul’dan Kilikya Pylaisi’ne giden yol üzerinde bir istasyon görevi üstlenmiştir. Bizans dönemine ait kilise ilk olarak W.J.HAMİLTON’ un 1842 yılında basılan seyahatnamesinde kısaca anlatılmaktadır. Seyyah, Eski Andavaldaki kilisenin Konstantinos’un annesi Helena’ya adanmış bir kilise olduğunu belirtmektedir. Niğde ilinin 8 km. kuzey doğusun da, Aktaş Köyünde Niğde - Kayseri tren yolunun kıyısında bulunur ve Erken Bizans dönemine tarihlenmektedir. Bazilika plan şemasında inşa edilmiştir. Yapı, doğu-batı doğrultusunda, kareye yakın dikdörtgen planlıdır. Doğuda dışa taşkın, içeride yuvarlak, dıştan çokgen bir apsis yer almaktadır. Üç neftli naos içten içe 12 m. uzunluğunda,12.20M genişliktedir. Naosun batı duvarında, biri orta nefte, diğeri kuzey nefte iki kapı ile dışa açılmaktadır. Bugün yıkılı olan naosun kuzey ve güney duvarlarında üçer pencere açıklığı bulunmaktadır. Kilisenin kuzey ve güney duvarları tamamen, doğu ve batı duvarları ise, büyük oranda yıkılmıştır. Buna bağlı olaraktan örtü sistemi de ayakta değildir. Kilise, tüf taşlardan inşa edilmiştir. Kilisenin M.S 9 yy. yapılan (orta neftin kuzey duvarı) freskleri nispeten sağlam kalabilmiştir. Günümüzden yaklaşık olarak 1500 yıl öncesine ait olan Andaval Kilisesinin yenileme çalışmaları Niğde Müzesi Müdürlüğü başkanlığında yürütülmektedir
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri.
ERMENİ KİLİSESİ
Merkez Eski saray mahallesinde bulunan Bazalikal planlı olan kilise kesme taştan yapılmıştır. Kapısı önünde bulunan iki tane sütun hali hazırda araları taşlarla örülü revaklı avlunun ana unsurlarını teşkil etmektedir. Esas giriş batı cephede olup kitabe yeri boştur ve etrafı kabartma haç şeklindedir. Dar yüzlerde birer, uzun yüzlerde 4 adet pencere vardır. Uç kısmı uzun ekseni istikametinde ikişer sütun ve üç kemerle üç sahına ayrılmıştır. Freskler tamamen tahrip olmuş izleri ancak kemer içlerinde görülmektedir. Sütun başlıkları da yaprak motifleriyle süslüdür. Kırma çatısında bazalt taş plakalar ile kaplıdır. Kitabesi yok biraz üst kısımda bulunan kiliseye mimari yönden benzemesi nedeni ile 19.yy. tarihlenmiş olup, gerekli olan restorasyonu yapılırsa bitişiğindeki kiliseyi yalnızlıktan kurtaracak görünümdedir. Revakların açılması iç ve dış temizliğin yapılması gerekmektedir.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
RUM KİLİSESİ
Merkez Eski saray Mahallesinde bulunan kilise Bazilika planlıdır. Bazalt cinsi düzgün kesme taş ile inşa edilmiştir. Yanlarda ve ortada altışar sütun üzerine oturan nar teksi vardır. Kilisenin iç kısmı uzunlamasına ikişer sütun ve üç kemerle üç sahına ayrılmıştır. Sütun başlıkları yaprak motifleriyle süslüdür. Kırma çatısı kiremitle örtülmüştür. Ana sahını örten tonozun orta kısmında; ortada Hz. İsa ve etrafında 4 havari tasviri, buna simetrik olarak bitkisel motiflerle süslü rozetler bulunmaktadır. Ayrıca kemer yüzlerinde melek ve havari tasvirleri bulunmaktadır.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
FERTEK KİLİSE CAMİ
Üç nefli bazilika planda bir kilisedir. Sarımtırak kesme taş ve bazalttan yapılmış. Doğusunda üç apsis içten yuvarlak dıştan düzdür, "U" biçimindeki narteks batı girişte yarım yuvarlak bir kavisle dışa taşmaktadır. Nartekste toplam 16 sütun vardır. Narteks tavanı yer, yer boyama olmak üzere ilginç ahşap işçiliğine sahiptir. Narteksten içeri üç kapı ile girilir. İçte iki sıra halinde beşer sütun yer alır. Sütun başlıkları ahşap işçiliği gösterir. "U" biçimli üst katta toplam 28 küçük sütun yer alır. Tavan tonozlu olup, kalem işi süslemelere sahiptir. Üst kata çıkışta solda yer yer fresk kalıntıları vardır. İç mekana minber ve mihrap eklenmiştir. Apsisler birer pencere olup, ana mekândan duvarla ayrılıdır. Apsis yanlarında kuzey ve güneydeki mekânlara geçişi sağlayan kapılar vardır. Sol apsiste bir niş bulunmaktadır. Dıştan ana mekân, köşe mekânlar ve apsisler çift pahlı çatı, kuzey güney yönündeki galeriler ise üst çatı ile örülüdür. Narteks sütunlarının başlıkları sade sarkıtlı başlıklardandır. Narteksin yarım yuvarlak ve dışa taşkın cephesinde Karamanlıca bir kitabe yer almaktadır. Tarih olarak 1837 okunmaktadır. Kuzey ve güneyde oval biçimli üçer pencere üst kısımdan dışa açılmaktadır.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
HANÇERLİ KİLİSESİ
Üç nefli bazilika planda bir kilisedir. Doğusunda içten ve dıştan yuvarlak üç apsisi, batısında 5 sivri kemerli açıklığı bulunan 6 sütunlu narteksi vardır. Dış görünümü sağlam olan yapının çatısı çift pahlıdır. İçte yüksek kaideli sütunlar çift sıra halinde ve 5'lı grup oluşturur başlıkları sade im post biçimlidir. Neflerin örtü sistemi doğu batı yönünde beşik tonoz, apsisler yarım kubbe, narteks kuzey güney doğrultusunda beşik çatı, ana mekânın Çatısı doğu batı doğrultusunda beşik tonozla örtülüdür. Koyu bazalt düzgün kesme taş işçiliği görülür. İçte güneye açılan 6 pencere vardır. Pencerelerden biri kapatılarak buraya mihrap eklenmiştir. Ayrıca sağa bir minber ve oda eklenmiştir. Solda yer alan 6 pencere kapatılmıştır. Soldaki ve ortadaki apsislerde birer niş vardır. İçte sol üst kısımda kapatılmış bir kapı mevcuttur. Batıda narteksin üstünde üçgen alınlıklı üç küçük pencere vardır. Yapının Çatısı taş plakalarla kaplanmıştır. Yapının güneyindeki avlu istinat duvarında üstünde sıcaklığı olan ve iç içe iki kemerli üzeri Karamanlıca kitabeli birde çeşmesi vardır. Yapının tabanı taş plakalarla kaplıdır.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
HASAKÖY KİLİSESİ
Siyah bazalt taştan inşa edilmiş, doğu-batı yönde uzanan üç nefli bazilika planda, içten ve dıştan yuvarlak üç apsislidir. Yapının batısında giriş kısmında "U" biçiminde ve galerili bir narteks yer alır. Yapıda kuzey- güney ve doğu duvarlarında yer alan pencerelerle aydınlatma sağlanır. Nefler birbirinden dörder sütunla ayrılmaktadır. Orta nef diğerlerinden daha geniştir. Neflerin örtü sistemi beşik tonozdur. Yedi bölümlü narteksin üzeri çapraz tonozlarla örtülüdür. Çatı taş kaplı olup kırma çatı şeklindedir. Yapının kuzeydoğusuna bitişik tek mekânlı, tek apsisli ve mezar şapeli olabilecek bir ek yapı mevcuttur. Yazıtında "Hagias Kryake" ve 1848 tarihi okunmaktadır. Kiliseyi ayrıca dıştan çevreleyen bir duvar ve batı köşesinde çan kulesi vardır. Yapının iç süslemesini yer, yer dökülmüş freskler ve mimari plastik öğeler oluşturur. Orta nef'in üzerinde pandokrator İsa, İncil yazarları diğer yerlerde "müjde", İsa’nın vaftizi" gibi sahneler yer alır.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
KONAKLI RUM KİLİSESİ
Bazilikal planlı olup, bazalt cinsi taştan yapılmıştır. Batıda bir arteks ve içeride boyuna uzanan üç nef'ten ibarettir. Kilisenin üst örtüsü orta nef üzerinde kırma çatı ve yan neflerde beşer küçük kubbe ile örtülüdür. Narteks 4 sütunlu yanlarda birer paye üzerine oturmaktadır. Ortada büyükçe kemer iki yanda iki küçük kemer vardır. Ön cephede büyük kemerin üzerinde çatıya yakın dekoratif payenin üzerinde vazodan çıkan hayat ağacı motifi ve cepheyi taçlandıran yanlardan başlayan yukarı doğru kademeli olarak çıkan kalın bir silmede mevcuttur. Alttaki pencereler kemerli olup, kemer üstleri kör kemerler ve dekoratif payelerle süslüdür. Narteksten ana mekâna giriş üç kapıdan sağlanmaktadır. Ana kapının üzerinde ve hemen solundaki kapı üzerinde kemer aynası içerisinde kitabeleri vardır ve 1844 tarihi okunmaktadır. Doğuda kilise dışına taşan apsisler görülür. Bir ana apsis ve yan apsisler diakonikom ve prothesis).
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
KUMLUCA KİLİSE CAMİ
Bazilika planlı olup, bazalt cinsi kesme taştan inşa edilmiştir. İbadet mekânı 8 sütun tarafından 3 sahına ayrılmıştır. Üst örtü tonozludur. Orta sahının tonoz örtüsünde Hz. İsa ve havarileri, orta apsiste pencerenin iki tarafında, solda kanatlı melek, sağda Meryem tasviri vardır. Yan duvarlardaki freskler badanalıdır. Girişte üç tonoz kemerle dört sütundan meydana gelen revakların arası taşlarla örülmüştür. Giriş kapısının iki yanında birer haç bulunmaktadır. Kapısı üzerinde 1835 tarihli 9 satır dikdörtgen kitabesi vardır. Kilise avlu duvarları yıkılmış, sadece avluya giriş olan üçgen alınlıkla Süslenen taç kapının iki tarafında ion başlıklı plasterlerle kaplı avlu girişi vardır.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
KURDUNUS(HAMAMLI)KİLİSESİ
Hamamlı köyünde bulunan Üç neftli bazilika planındaki yapının doğusunda içten yuvarlak, dıştan çokgen planlı üç apsisi batıda yapıyı "U" biçiminde çevreleyen nar teksi yer alır. Batı cephesinde bulunan çift pahlı çatısı ile Hasköy’deki kilisenin küçük bir kopyası niteliğindedir. Ancak bu yapıda diğerlerinden farklı olarak narteks kısmında çok değişik ve farklı başlıklar vardır. Her bir başlık diğerinden farklı süslemeye sahip olup, birinde yer alan ion tarzda ve simetrik ele alınan ejder figürü ilginçtir. Bu ve diğer başlıklar zengin kompozisyon ihtiva eder.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
KÜÇÜKKÖY KİLİSESİ
Üç nefli bazilika planında dıştan ve içten yuvarlak üç apsis, batıda üç bölümlü tavan çapraz tonozlu narteksi olan ve bazalttan yapılmış bir kilisedir. Nartekste 4 paye vardır. Kapı ile narteksten içeri girilir. Kapı üzerinde 6 satırlık Karamanlıca kitabe vardır. Narteksin sağ bölümü sonradan oda halini almış iç mekânda 2 sıra halinde üçer sütun vardır. İçte orta nefte üç kubbe, yan neflerde tonoz tavanı oluşturmaktadır. Sağda Hz. İsmail'in kurban edilmesi sahneli fresk vardır. Ortada kubbeye geçişte dört İncil yazarının freskleri ayrıca mavi renk ağırlıklı barok tarzda kartuşlar, bitkisel motifler, vazodan çıkan çiçek motifleri gibi kalem işleri vardır. Pencerenin dış üst kısımda birer haç kabartması vardır. Yapının üst kat seviyesinde doğu ve batısında alınlıklar üzerinde üçer pencere vardır. Ana mekân çatısı çift pahlı beşik çatılı apsisler basık koni çatılıdır. Çatılar dıştan taş kaplıdır. Dışta doğu cephede apsislerin saçak hattını belirleyen silmeler kuzey ve güney duvarlarında da devam eder, birer yılanbaşı ile sona erer. Yapı genel olarak sağlamdır.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
NARLI GÖL ŞAPELİ
Narlı gölün güneyinde bulunan doğal peribacaları içerisinde bir tanesinin içi oyularak yapılmış küçük bir şapeldir. İçerisinde açılmış mezarlar, apsisi ve büyük bir kısmı tahrip edilmiş freskolar mevcuttur
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
AŞAĞI KAYABAŞI-BEGÜM CAMİ (Rum Kilisesi)
Aşağı Kayabaşı mahallesinde bulunan Bazilikali planlı kilise bazalt cinsi kesme taştan yapılmıştır. Ana ibadet kısmı birbirine simetrik 8sütunla üç sahına bölünmüş olup ortadaki sahın yan sahınlardan daha büyüktür. Batı cephesinde girişin sağ tarafında bulunan merdivenlerden balkon kısmına çıkılmaktadır. Uzunluğuna dikdörtgen Planlı kilisenin doğusunda ortada büyük ve iki kenarda daha küçük olmak üzere üç eyvanlı apsis kısmı bulunmaktadır. Semerdan şeklindeki tavanda ve sütunları birbirine bağlayan kemerlerin iç kısımlarında geometrik süslemeler görülür. Kilise genel olarak içten ve dıştan iyi korunmuştur. Kiliseye ana yoldan merdivenle inilmekte ve camii olarak kullanılmaktadır. Ön ve iki yan kısmı revaklı olup, revakların üzeri beşik tonozlarla örtülmüş, sarı, mavi ve kiremit rengi ile boyalıdır. Kapı etrafı haç şeklinde olup, giriş kapısı üzerinde 1835 tarihli Rumca kitabe bulunmaktadır. Ayrıca, kapının iki yanına ve üst tarafına yapılan tezyinatlar bugün badana ile kapatılmıştır. Halk arasında Begüm Camii olarak adlandırılıyor. Genelde iyi korunmuş ancak tavan ve fresklerde dökülmeler vardır.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
YEŞİL BURÇ KİLİSE CAMİ
Doğu-batı yönde sarı renkli kesme taş ve bazalttan yapılmış üç nefli bazilika planında üç apsisli bir kilisedir. Çatıya yakın kısımlardan itibaren üstü bazalttan yapılmıştır. Narteksin yanlarında birer, batı kısmında da üç kemer vardır. Tavan çapraz tonozludur. Narteksten ana mekâna bir kapı ile girilir. Kapı üzerinde Karamanlıca kitabe vardır. İçte iki sıra halinde 4'er sütun vardır. Sütunların başlıkları sadedir. Yalnız iki başlığın köşeleri volütlüdür. İçte narteksin üstüne gelen kısımda bir bölüm bulunmaktadır. Üst kat tavanı yarı çapraz tonozludur. Burada yer alan iki kanatlı melek başı freski net görünmektedir. Ana mekânın tavanı tonozludur. Tavanda yer, yer kalem işi süslemeleri vardır. Güneye ve kuzeye açılan dörder pencere vardır. Üç apsisli olan yapının apsis kısımları içten bir duvarla bölünmüştür. Apsisler içten yarım yuvarlak dıştan köşelidir. Apsislerde birer pencere vardır. Sonradan güneydekine bir pencere, ortadakine ise bir kapı açılmıştır. Apsislerde toplam yedi niş vardır. Apsis tavanları tonozdur. İçerde narteks üstündeki mekânda güneye açılan bir kapı daha vardır. Yapının doğusunda kare planlı ve 4'er sütunlu iki katlı ve üstü kubbeli bazalttan yapılmış bir çan kulesi vardır.
Kaynak: Niğde Kültür Envanteri
DİKİLİTAŞ KİLİSESİ
Kilise günümüzde halı dokuma atölyesi olarak kullanılmaktadır. Kilisenin batı cephesinde saçak altında kabartmalı bir aziz asker figürü bulunmaktadır. Üç nefli, beşik notoz örtülü, bazilikal planlıdır. Kilisenin batı cephesinde ayrıca çatıya çıkışı sağlayan merdivenler bulunmaktadır.
BALLI KİLİSESİ
Niğde’nin 8 km. kuzeyindeki Ballı Köyü’nde, köylülerce depo olarak kullanılan kilise ve yakınındaki aynı dönem de yapıldığı düşünülen okul binası Ballı’nın 19. yy.da önemli bir yerleşim yeri olduğunun göstergesidir. Kilisenin kuzeydoğusunda, kayaya oyulmuş kilisenin sadece apsisi sağlamdır. Kilise; üç nefli, tonoz örtülü olup narteks ile güneybatısındaki bir çan kulesinden müteşekkildir.
